Пра вайну цяжка гаварыць, цяжка слухаць і цяжка пісаць. Нават нам – тым, хто не ўяўляе сабе, што гэта такое… І часам так цяжка чытаць… І зноў жа адмаўляешся верыць у тое, што некалі гэта адбывалася.  У душы найвялікшая супярэчнасць, бо нельга, нельга, каб так было! Каб жах і смерць станавіліся штодзённасцю. Душа гэтага не прымае…

Іх называюць дзецьмі вайны. Дзяўчынак і хлапчукоў, якія марылі, планавалі, думалі пра будучыню. Але раптам усё парушылася, іх жыццёвы шлях перасекла вайна, якая ні ў каго не пытала пра ўзрост.
Зараз ім, ужо сівагаловым бабулям і дзядулям, не вельмі хочацца ўспамінаць мінулае. Мне давялося пагутарыць з Аўтуховай Яўге-ніяй Мікалаеўнай з вёскі Вілейка, якая належыць да таго пакалення, чыё дзяцінства было апалена вайной і чыя памяць беражліва захоўвае ўбачанае і перажытае ў тыя далёкія саракавыя гады мінулага стагоддзя.
– Напярэдадні вайны бацька пабудаваў новую хату, – расказвае яна. – Крыху больш за год пражылі мы ў гэтай хаце, якая яшчэ пахла смалою і лесам. Кожнае бярвенца свяцілася, як кавалачкі смалы на бэльках. Усё тут выпраменьвала шчасце.
…І раптам вайна. У тую ноч у вёсцы ніхто не спаў, усіх хвалявала адно пытанне: што будзе далей? Амаль усе мужчыны пайшлі на фронт у першыя дні вайны. Памятаю, як моцна бацька прыціснуў мяне да калючай шчакі, пацалаваў, выцер змакрэлыя вочы. Чула, як ён гаварыў маці: “Мо не ўбачымся больш, то помні мой запавет: калі застанецеся жывымі і давядзецца жыць пасля вайны, вучы дачку, будзь ёй і бацькам, і маці”.
Да нас у вёску пераехала з Чавус сястра маці, цётка Алена з дачкой Раяй, якая была менш за мяне на два гады. Вырашылі, што разам будзе лягчэй пераадолець цяжкасці і перажыць навалу.
У хуткім часе ў вёсцы з’явіліся немцы. Ім вельмі спадабалася наша новая хата, і ў ёй адразу пасяліўся афіцэр-камандзір.
Праз нейкі час немцы пачалі вывозіць моладзь для работы ў Германію. Мы спадзяваліся, што гэта бяда абміне нашу хату. Але аднойчы стараста зайшоў да нас і сказаў збірацца ў дарогу, бо трэба дапамагаць нямецкай арміі. Некалькі дзён мы калонай рухаліся на поўнач. Пазней высветлілася, што 16 маладых жанчын з Чавус і прыгарадных вёсак, у якіх было па аднаму дзіцяці, накіравалі ў працоўную калонію, якая знаходзілася ў Віцебскай вобласці.
Моладзь пасялілі ў доўгіх дашчатых бараках, а нас разам з маткамі ў вайсковай палатцы, пасярод якой стаяла металічная печка-буржуйка. Маці днём дапамагалі немцам-кухарам: пілавалі дровы, чысцілі бульбу, мылі посуд. Ноччу немцы забіралі іх капаць супрацьтанкавыя траншэі, бо днём вельмі часта былі бамбардзіроўкі. Мы, дзеці, заставаліся адны. Старэйшаму хлапчуку, які быў родам з вёскі Галачэва, было прыблізна дванаццаць гадоў. Самай малодшай была мая стрыечная сястра Рая. Мы клаліся адзін каля аднаго, накрываліся коўдрай і чакалі вяртання матуль. Працаздольных немцы кармілі, а дзецям ежа не выдзялялася, дзённы паёк маці дзялілі на дваіх. Зрэдку яны прыносілі бульбу, буракі, якія давалі ім мясцовыя жыхары, і варылі іх у кацялку. Калодзежа побач не было, і ваду для піцця зімой тапілі са снегу, а летам пілі дажджавую.
Вопратка, якую ўзялі з дому, хутка знасілася, і цётка Алена пашыла мне і Раі сукенкі з тонкай нямецкай коўдры. Але нядоўга мы радаваліся “абноўкам”, бо ў іх завяліся вошы, і немцы загадалі спаліць наша адзенне.
Вясной дзеці захварэлі на адзёр. Адна дзяўчынка памерла. Немцы, баючыся, што ад дзяцей захварэюць і дарослыя, пасадзілі нас на падводу і павезлі ў шпіталь. Там упершыню за доўгія месяцы знаходжання ў калоніі нас накармілі малочным супам. З якім задавальненнем мы яго елі! У тыя хвіліны здавалася, што смачней  мы ніколі нічога не елі.
Маці расказвала, што ніхто не спа-дзяваўся, што мы выжывем, але лёс падараваў нам жыццё.
Застаўся ў памяці і дзень вызвалення мясцовасці, дзе мы знаходзіліся. Неба на ўсходзе было ружовым ад зарава пажараў, чуліся гукі кананады. Немцы хутка пакінулі вёску. А мы чакалі, што будзе далей. Колькі радасці было, калі мы ўбачылі савецкіх салдат, якія беглі ў плашч-палатках цераз поле!
Ад радасці плакалі нашы маці. Гле-дзячы на іх, збіўшыся ў гурток, плакалі і мы. Вы-зваленне выратавала нас ад смерці, але не па-збавіла ад тых бед, што выпалі на долю жанчын-удоў і дзяцей у пасляваенны час.
Калі вярнуліся ў родныя мясціны, мы ледзь пазналі вёску: яна амаль уся была спалена. Не было і нашай новай хаты. Жыць давялося ў хроснай маці Праскоўі, роднай сястры бацькі. Есці не было чаго. Памятаю, як мы хадзілі, нібы буслы, на адталым бульбянішчы ў пошуках леташняй бульбы. З яе, падгнілай, смярдзючай маці пякла чорныя сачні. Елі мы іх замест хлеба з варанай крапівай. Я і цяпер адчуваю гэты нядобры смак. Апранацца таксама не было ў што. Голад, бедната, нішчымніца выклікалі розныя хваробы ў змучаных вайной дзяцей.
Цяжка было ўсім, а асабліва тым дзецям, чые бацькі не вярнуліся з вайны. У горы і цяжкасцях мы дужэлі і раслі. Рана навучыліся касіць, працаваць з пілой, сякерай. Безбацькавічы ўмелі рабіць усё.
Скончыўшы сямігодку, я вырашыла, што за-стануся працаваць у родных мясцінах, бо маці адна не змагла б мяне вучыць далей.
На хвіліну Яўгенія Мікалаеўна змоўкла. Мабыць, успомніла тое, пра што цяжка гаварыць. У вачах бліснулі слязінкі. Цяжка ўздыхнуўшы, жанчына працягвала:
– Бацька з вайны не вярнуўся, атрымалі казённае пісьмо, дзе паведамілі, што ён прапаў без вестак на фронце. І толькі ў 1989 годзе, дзякуючы членам краязнаўчага гуртка “Пошук”, я даведалася, што бацька загінуў у адным з баёў пад вёскай Мясны Бор непадалёк ад горада Ніжні Ноўгарад.
У 1990 годзе мяне запрасілі на перазахаванне астанкаў воінаў на брацкіх могілках.
…Мне вельмі не хацелася пакідаць утульную хату маёй гераіні. Яшчэ амаль гадзіну яна расказвала мне пра сваё жыццё, пра дзвюх дачок, пра ўнука і ўнучку, пра суседзяў, пра вясковыя клопаты.
Вайна!.. Гэта страшэннае слова, нібы калючая стрэмка, засела навечна ў сэрцы яе сведкаў. Вайна нанесла балючыя раны, якія не лечаць нават самыя вопытныя дактары.
Не ведаць бы, што гэта такое…
Л.КУЗЬМІНА.